Thứ Năm, 28 tháng 7, 2016

Phóng viên chiến trường: Đã xem "ký sự Syria" thì nên đọc chuyện thật của một nhà báo VN

Nguyễn Sơn





Ký sự "Syria: Góc nhìn từ phía trong cuộc chiến" do nhà báo Lê Bình và các cộng sự thực hiện vẫn đang được dư luận "mổ xẻ". Còn dưới đây, câu chuyện thật do một nhà báo Việt Nam trực tiếp tác nghiệp ở chiến trường Afghanistan kể lại sẽ góp thêm vào góc nhìn về phóng viên chiến trường.


LTS: Đó là nhà báo Nguyễn Sơn, sinh năm 1966, du học tại Liên Xô suốt 15 năm. Nhà báo Nguyễn Sơn từng làm việc qua các tờ báo Người lao động, Vietnamnet, Lao động. Hiện anh là Chủ tịch HĐQT công ty cổ phần Si phim.
Chiến sự nổ ra ở đất nước Hồi giáo Afghanistan, phóng viên một số báo ở nước ta đã lên đường để theo dõi cuộc chiến này song tất cả họ mới chỉ đến được nước láng giềng Pakistan. Nguyễn Sơn là phóng viên đầu tiên và duy nhất của Việt Nam vào được lãnh thổ Afghanistan.
Sau 15 năm, lần đầu tiên Nguyễn Sơn kể lại vài cảm nghĩ của anh với bạn đọc Trí Thức Trẻ về những ngày tác nghiệp trong chiến trường này.
Xin trân trọng giới thiệu với bạn đọc.
Kỳ 1: Chiến tranh không phải trò đùa
Làm phóng viên chiến trường thật là vi diệu: một cuộc chiến tranh, cả thế giới dõi theo từng diễn biến và bạn có mặt ở chính chỗ đó! Tuy nhiên, khác với một cuộc dạo chơi hay du lịch mạo hiểm, bạn cần có những chuẩn bị nhất định.
"Chiến tranh là ngày hội của báo chí"
Năm 2001, khi Mỹ ném bom Afghanistan để trả đũa việc chính quyền nước này (Taliban) che giấu Osama bin Laden, kẻ bị cho là đã tổ chức cuộc tấn công đánh sập tòa Tháp đôi WTC của Mỹ, giới báo chí rất hoan hỉ.
"Chiến tranh là ngày hội của báo chí" mà!
Hồi đó, ý tưởng cử phóng viên đi chiến trường bắt đầu từ báo An ninh thế giới (PV Nguyễn Quang Thiều). Sau đó báo Thanh Niên (PV Lê Ngọc Thịnh) và Tuổi Trẻ (PV Cam Ly) cũng đi.
Chị Hằng Nga, Tổng Biên tập báo Người lao động yêu cầu Phòng Quốc tế của báo lên phương án cử phóng viên đi. Tôi không dự cuộc họp đó.
Đến chiều thì anh Thẩm Tuyên (Tổng Thư ký toà soạn) lên phòng tôi nói chuyện. Anh bảo: "Họ đi thì mình cũng phải đi thôi, chứ áp lực bạn đọc mạnh lắm, không đi không được. Nhưng mình cũng chưa biết đi thì có vào thẳng điểm nóng được không, chứ dồn đống ở biên giới như Cam Ly, Ngọc Thịnh thì lãng phí cho tòa soạn quá".
Tôi bảo: "Em nghĩ các báo kia nhận định sai tình hình nên đi không đúng hướng. Đúng là Taliban đang nắm chính quyền ở Afghanistan, nhưng sự can thiệp của Mỹ sẽ làm lệch lợi thế về cho Liên minh Phương Bắc.
Quan chức Taliban giờ đây chỉ toàn lo kiếm chác vì họ biết họ sẽ tồn tại không lâu nữa. Nếu không mang theo rất rất nhiều tiền thì không thể vào được, vì họ sẽ ưu ái cho các tờ báo giàu. Em nghĩ có đi thì đi theo hướng Tadjikistan để vào với Liên minh Phương Bắc. Họ thắng tới đâu, ta theo tới đó".
Phóng viên chiến trường: Đã xem ký sự Syria thì nên đọc chuyện thật của một nhà báo VN - Ảnh 1.
Nhà báo Nguyễn Sơn.
Phóng viên chiến trường: Đã xem ký sự Syria thì nên đọc chuyện thật của một nhà báo VN - Ảnh 2.
Nhà báo Nguyễn Sơn (giữa) và Thượng tướng Tư lệnh (trái) và Đại tá Phó tư lệnh Trường Võ bị của Liên minh Phương Bắc. Ảnh chụp tại thủ đô kháng chiến của Liên minh Phương Bắc Khojamakhauddin năm 2001. Ảnh nhà báo Nguyễn Sơn cung cấp
Chiều tối thì Ban Biên tập quyết định cử tôi đi. Tôi bảo: "Em sẽ luôn giữ thế hợp pháp của chuyến đi, tức là giấy tờ đầy đủ".
Ba kịch bản như sau:
Đến được biên giới Tadjikistan-Afghanistan: xác suất thành công 100%, em xài hết của tòa soạn 4.000 USD.
Vào được chiến khu của Liên minh Phương Bắc: xác suất thành công 50%, em xài tổng cộng hết 7.000 USD.
Vào được thủ đô Cabul hiện do Taliban nắm giữ: xác suất thành công 10%, em xài tổng cộng hết 10.000 USD".
Trưa hôm sau thì tôi nhận 10.000 USD của Toà soạn và lên đường.
Những lá cờ xin ăn và chiếc sơ mi ngàn đô bị buộc nhúng bùn
Các cụ bảo "xảy nhà ra thất nghiệp". Đi chiến trường, mà lại chiến trường của người khác, còn tệ hơn nữa.
Tôi được Tòa soạn trang bị laptop, máy ảnh kỹ thuật số. Ngoài quần áo, lọ dầu gió, thuốc Tây, nhang đuổi muỗi, xà phòng, kem đánh răng,.. xếp vào ba lô, vợ tôi còn mua cho một ít tã giấy khổ lớn đề phòng "nửa đêm đau bụng quá mà không dám đi ra ngoài".
Phóng viên chiến trường: Đã xem ký sự Syria thì nên đọc chuyện thật của một nhà báo VN - Ảnh 3.
Giấy giới thiệu tư cách phóng viên chiến trường của nhà báo Nguyễn Sơn do Liên minh phương Bắc cung cấp. Ảnh nhà báo Nguyễn Sơn cung cấp
Suốt buổi sáng trước khi đi, tôi nhờ các thầy cô bên trường Ngoại giao dịch giúp cái "Lá cờ xin ăn" ra tiếng Pháp, Ả rập và tiếng Hindu nữa. Tiếng Postu và Tadjik thì không ai biết để giúp cả.
Nghe những câu viết ra để dịch như "Tôi đói, Tôi khát, Tôi cần sự giúp đỡ y tế",… cô bạn đi cùng sụt sịt suốt.
Qua Moscow, tôi mua thêm cái túi ngủ và con dao bấm phòng thân. Đến Dushanbe, thủ đô Tadjikistan, tôi có thêm thịt hộp, kẹo chocolate, lương khô nữa. Tôi tự nghĩ trang bị thế là hoàn hảo lắm.
Thế nhưng, vừa qua phà vào đất Afghanistan, trời sập tối, tôi thấy thiếu ngay cái đèn pin (hồi đó điện thoại chưa có đèn pin).
Khi dừng xe giữa đồng không mông quạnh thì tôi tiếc là con dao bấm nhỏ quá, lẽ ra phải mang theo mã tấu (haha, tôi đùa). Về đến nhà khách Bộ Ngoại giao của Liên minh Phương Bắc thì thấy thiếu cuốn Kinh Coran.
Hôm ra chiến tuyến, tôi mặc cái sơ mi trắng, mấy bạn an ninh bắt thay bằng được. Khi biết tôi toàn sơ mi trắng, các bạn ấy lầu bầu rất lâu bằng tiếng Tadjik (chắc là chửi đi chiến trường mà ngu thế) rồi kiên quyết bắt tôi khoác cái áo da lót lông Fendi màu lạc đà của tôi ra ngoài vì màu đó ít nhiều giống màu đất.
Phóng viên chiến trường: Đã xem ký sự Syria thì nên đọc chuyện thật của một nhà báo VN - Ảnh 4.
Trực thăng Mỹ thả hàng cứu trợ ở Tahgor-thị trấn do Liên minh phương Bắc mới chiếm được từ tay Taliban, nằm ở phía tây bắc Cabul.
Cô bạn của The Boston Globe đi cùng còn khổ hơn: họ bắt cô ấy chui vào WC, cởi cái áo hàng hiệu gì đấy cả ngàn USD ra cho họ mang đi nhuộm bùn rồi cứ ướt sũng thế mà leo lên xe.
Hôm đó nóng hơn 40 độ, nên chỉ một lúc thì áo cô ấy khô và bong bùn, còn tôi lại ướt sũng vì mồ hôi.
Không thể mặc áo màu sáng mà ra chiến trường được.
Đôi giày Salamander trứ danh của tôi cũng gây ra không ít phiền toái.
Sau hôm đầu tiên ở Khoja Bakhauddin, lái xe của tôi lục trong hố rác của nhà khách Bộ Ngoại giao được 6 cái lon sữa bò, cẩn thận cắt được 6 miếng lót giày, chập 3 mỗi bên lại cho tôi. Được hơn chục ngày thì nó bung ra. Tôi phải thuê đôi giày quân dụng của tụi an ninh 100 USD một ngày, tiếc tiền hùi hụi.
Ăn mày trong những bộ đồ hàng hiệu bậc nhất nước Ý
Tiền là vấn đề sống còn với phóng viên chiến trường. Nếu bạn không có một kế hoạch tài chính chính xác thì bạn có thể sa vào thảm họa.
Cùng phòng tôi ở nhà khách bộ Ngoại giao là một phóng viên truyền hình Milan. Cậu ấy hết tiền, nhà đài chưa cử được người mang tiền vào cho cậu, còn thẻ, cạc cái loại đều vô tích sự với chiến trường hết.
Các đồng nghiệp người thì cho cậu nửa gói lương khô, 200-300 USD,… Tôi cũng mở ba lô cho cậu 2 hộp thịt, còn hứa khi nào về sẽ cho cậu đi nhờ qua biên giới.
Cậu ta chỉ lấy 1 hộp, bảo: "Cậu còn ở đây lâu, sẽ thiếu đấy. Lúc nào ăn, cậu nhỏ người ăn 2/3 đĩa cơm trộn thôi, cho tớ 1/3 còn lại là tử tế lắm rồi. Còn về thì phải nhờ nhà đài tiếp viện thôi, chứ tớ còn nợ nhà khách này hơn 20.000 USD tiền ăn ở".
Túm lại là cậu ta kẹt và làm ăn mày ở chiến trường trong những bộ đồ hàng hiệu hàng đầu của nước Ý.
Tỷ giá là một chuyện đau đầu khác. Tôi ăn một suất cơm trộn dầu và nho khô 20 USD. Nhưng thèm thịt quá là hơn 100 USD ngay. Phiên dịch thì 100-200 USD mỗi ngày. Mua cái gì cũng 100-200 USD hết.
Trước khi vào Afghanistan, tôi đổi sẵn một tệp tiền 1 và 5 USD để tiện bo cho các bạn ấy. Chẳng bao giờ dùng. 100 USD gần như là đơn vị nhỏ nhất. Lúc đầu tôi rất kinh ngạc, nhưng sau thì hiểu: tiền USD ở đây chẳng dùng làm gì được. Mà bọn buôn lậu ngoại tệ thì bị xử bắn hết rồi.
Kỹ năng mặc cả cũng vô cùng quan trọng. Xe không leo núi được, bạn thuê ngựa 100 USD một ngày, nhưng nếu lớ ngớ là 2-300 USD ngay. Đổ xăng là chuyện lớn: tôi tính trọn gói vào giá thuê xe và tài xế đổ.
Còn cô phóng viên Newsweek xinh đẹp làm thẳng một bình 700 USD (!). Cô bảo: "Rẻ chán. Bọn "thầy thuốc không biên giới" cho thuê xe còn tính bình xăng 1.000 USD".

Kỳ 2: Điều bất ngờ với nhà báo Nguyễn Sơn khi vào chiến trường Afghanistan
Chiến tranh là khi cuộc sống lộn tùng phèo, là đau thương, tang tóc. Nó diễn ra trên diện rộng, và bạn, với tư cách một phóng viên chiến trường, không thể nào bao quát hết được. Vì thế tìm được một góc nhìn là điều tối quan trọng đối với bạn. Cũng giống như tìm được nguồn sáng đối với người họa sỹ vậy.
"Có máu cho tớ bán báo nhé"
Loạt phóng sự đăng trên báo Người lao động mang tên "Nguyễn Sơn vào chiến trường Afghanistan" của tôi không có tham vọng bao quát một cuộc chiến tranh, nó chỉ là góc nhìn của một người Việt Nam đối với cuộc chiến tranh đó.
Trước khi đi, anh bạn phụ trách bán báo bảo nửa đùa nửa thật: "Máu. Phải đẫm máu cho tớ bán báo nhé".
Thế nhưng tôi vào Afghanistan, gần như không thấy máu.
Đây là điều bất ngờ thứ nhất.
Làm sao chiều anh ấy được?
Trận oanh kích của không lực Mỹ đẫm máu lắm cũng chỉ chết 2-3 người, tương đương một vụ tai nạn giao thông nghiêm trọng. Máu không thể là góc nhìn của tôi.
Câu thơ của Phạm Tiến Duật "Vành khăn tròn như một số không" từng ám ảnh tôi. Tôi muốn nhấn vào tính vô nghĩa của cuộc chiến tranh này. Muốn tố cáo Mỹ gây ra nó.
Nhà báo Nguyễn Sơn
Lúc đó Obama chưa ăn bún chả ở Hà Nội nên tinh thần ghét Mỹ còn cao lắm. Nhưng Liên Xô cũng từng có mặt ở đây, Anh quốc cũng từng ôm đầu máu ở đây… Và cái xứ này được mệnh danh là "Sát thủ của các cường quốc" bởi bao nhiêu cường quốc phải thua chạy.
Càng đi sâu vào vùng chiến sự, tôi càng thấy cuộc chiến tranh ấy hoàn toàn không vô nghĩa. Họ chiến đấu, họ chịu khổ vì phẩm giá và niềm tin của mình. Trong cuộc chiến tranh vì những điều lớn lao ấy, trong sự khốc liệt khôn cùng của bom đạn ấy, con người buộc phải bộc lộ bản năng gốc của mình: họ yêu thương nhau.
Tôi xúc động khi một người phụ nữ từ bên kia chiến tuyến bò sang xin thuốc cho chồng và những người lính bên này chia sẻ phần thuốc men ít ỏi cúa mình cho bà ấy mang về. Còn Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Habibullah Alohyar bảo tôi "người Afghan cho thuốc người Afghan thì có gì sai?".
Tôi đã đến chiến trường Afghanistan cùng lý trí, nhưng những người dân ở đó đã làm tôi thay đổi. Và tôi đã viết về cuộc chiến đó bằng trái tim.
Điều bất ngờ thứ hai
Là phóng viên Việt Nam ở chiến trường Trung Đông là một lợi thế. Khi Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Habibullah hỏi và tôi trả lời: "Tôi là một nhà báo Việt Nam. Ngài biết không? Một đất nước bé nhỏ ở Viễn Đông", vị Thứ trưởng lập tức thả chân đang vắt chữ ngũ xuống để thể hiện sự kính trọng: "Việt Nam. Các bạn đánh thắng Mỹ. Duy nhất. Việt Nam là đất nước khổng lồ".
Rồi mỉm cười, ngài nói tiếp: "Thật kỳ lạ. Mọi người khổng lồ đều tự nghĩ là mình nhỏ bé".
Tôi ra chợ, đến trường học, đến khu tị nạn, bệnh viện, truờng võ bị, cây xăng, chiến tuyến… đâu đâu họ cũng ồ lên khi cậu phiên dịch giới thiệu tôi là một nhà báo Việt Nam. "Việt Nam. Việt Nam thắng Mỹ" là câu khẩu hiệu mà các bạn ấy chào đón tôi.
Suốt 18 ngày của chuyến đi ấy, tôi luôn thầm cám ơn cha anh lớp trước đã tạo nên thương hiệu vô giá đó cho tôi có lợi thế hơn hẳn các bạn phóng viên các nước khác có mặt ở chiến trường này.
[KỲ 2] Ký sự Syria và Phóng viên chiến trường: Đừng quay những thước phim diễn kịch nơi chiến sự! - Ảnh 3.
Thị thực của nhà báo Nguyễn Sơn
Một nguyên tắc sống sót: Đừng làm một người đang mang súng giật mình
Viết bài về chiến tranh cũng như viết bài về chống tham nhũng, ô nhiễm môi trường hay cú sút siêu đẹp thôi. Bạn cần có những kỹ năng như nhau, chịu sự nguy hiểm như nhau. Chỉ có mấy điều này hơi khác một chút.
Khi chĩa ống kính vào một người đang mang súng lên đạn sẵn, bạn đừng làm anh ta giật mình. Anh ta có thể bóp cò trước khi tìm hiểu xem bạn làm gì.
Trong chiến tranh, phản ứng của mọi người rất khác với phản ứng trong thời bình. Ở vùng an toàn, cơ quan phụ trách báo chí sở tại sẽ cho bạn tương đối tự do, nhưng khi vào vùng nguy hiểm, sự tự do của bạn có thể bị nghi là gián điệp và bạn bị những rắc rối không đáng có.
Máy ảnh, máy tính và tiền bạc trong người bạn có thể bị ai đó quan tâm, hắn sẽ can đảm hơn bởi biết sẽ chẳng ai rỗi hơi đi điều tra cái chết của một "nạn nhân chiến tranh" bị vứt dưới một cái hố nào đó.
Trong vùng chiến sự, các nhà báo thường đi chung với nhau, vừa để bảo vệ và hỗ trợ nhau, vừa để có nhân chứng cho những sự kiện mình cần phải chứng minh với tòa soạn.
Lưu ý thêm một điều nữa: những người lính được giao nhiệm vụ bảo vệ bạn ở vùng chiến sự nguy hiểm không bao giờ được mặc quân phục. Bởi phía bên kia có thể không bắn nhà báo, nhưng lại bắn những người bảo vệ bạn.
[KỲ 2] Ký sự Syria và Phóng viên chiến trường: Đừng quay những thước phim diễn kịch nơi chiến sự! - Ảnh 4.
Thẻ hoạt động báo chí tạm thời do Chính quyền Tadjikistan cấp. Vì Liên minh Phương Bắc không có điều kiện thẩm định trước cấp thẻ nên họ nhờ Tadjikistan thẩm định giúp. Phải có thẻ này mới được cấp giấy giới thiệu tư cách phóng viên chiến trường nói trên. Ảnh nhà báo Nguyễn Sơn cung cấp
Những thước phim diễn kịch nơi chiến sự
Tính trung thực là phẩm chất số một của bất cứ nhà báo nào. Ở vùng chiến sự, nó còn quan trọng hơn nữa. Bạn đi một mình, bạn nghĩ bạn muốn bịa ra cái gì thì bịa. Rồi áp lực thương mại buộc bạn phải bịa nữa. Nhưng đâu có đơn giản như thế.
Bạn nghĩ ra một câu chuyện không có thật trong vòng 30 phút, nhưng sau đó bạn đọc của bạn có nhiều nhiều ngày để soi xem nó có logic không, có đúng với các quy luật thời chiến không,… Bạn bị lộ chắc luôn.
Hồi tôi ở tiền đồn Dashti Kala, có những nhà báo bỏ tiền ra thuê các chiến binh bắn súng cho họ quay phim rồi vô cùng thích thú xem lại những thước phim ấy. Nhưng khi lên bản tin thời sự, trông nó rất ngây ngô.
Này nhé: ba anh lính chạy rầm rập trong khi một cậu bé đeo súng đứng ngây ra trên chiến hào, vô tư như không có chuyện gì xảy ra. Súng bắn phằng phằng phằng về phía đối phương rồi chẳng có ai giật mình hay cúi né vì bị bắn trả. Chiến binh ôm súng chạy thục mạng, nhưng khóe mắt lại giấu một nụ cười… Các chiến binh cầm súng là những diễn viên rất rất tồi. Bạn không đạo diễn được họ đâu.
Sau chuyến đi vào chiến trường Afghanistan, nhà báo lão thành Trần Ngọc Châu viết một bài báo dài 4 trang trên tờ Nghề báo "Nói chuyện với một nhà báo trẻ" để khuyên tôi: "Em là phóng viên Việt Nam đầu tiên đặt chân vào một chiến trường quốc tế, nhưng em cần hành động để em không phải là phóng viên Việt Nam duy nhất".
Tôi đã làm được. Trong những cuộc trò chuyện với Cam Ly của báo Tuổi trẻ, tôi không giấu bất cứ ngón nghề gì. Và hai năm sau, Cam Ly tiến vào Iraq, trở thành phóng viên Việt Nam thứ hai và nữ phóng viên Việt Nam đầu tiên có mặt trên chiến trường quốc tế.
Giờ đây, vào chiến trường quốc tế không còn quá khó như ngày ấy nữa, nhưng những kinh nghiệm của người đi trước chắc ít nhiều còn chút giá trị với các bạn.


Trích:
Xin làm bác sĩ cho Taliban
Khi chúng tôi chuẩn bị ra về thì bỗng thấy một phụ nữ Afghanistan trùm khăn kín mít bò từ bên kia lên. Tất cả đều dừng lại.
Giữa chốn tiền duyên, dáng dấp một phụ nữ bao giờ cũng gợi lên một sự chú ý trên mức cần thiết.
Gần nửa tiếng đồng hồ sau, người phụ nữ này mới bò lên được tới đỉnh đồi. Hai chú lính Liên minh phương Bắc ôm súng ra hỏi cái gì đó rồi một chú chạy vào báo cáo với chỉ huy.
Hóa ra là bên kia thung lũng có một chú lính Taliban bị trúng mìn mà bên đó hết thuốc, nên người nhà nhà chú ấy bò sang bên Liên minh phương Bắc xin thuốc kháng sinh về trị vết thương.
Tôi cùng cậu phiên dịch ra hỏi han người phụ nữ này. Không biết chị ta già hay trẻ, nhưng giọng nói rất trong trẻo. Chị ta nói bên kia thung lũng đang chuẩn bị rút lui (!) nên không có bác sĩ băng bó vết thương cho người nhà nhà chị. Tôi bảo "Tôi có học cứu chữa thương binh một thời gian. Tôi sẽ cùng chị về bên đó".
Cậu phiên dịch hốt hoảng: "Không được đâu. Người Afghanistan với nhau thì không sao, chứ ông là người nước ngoài, qua bên đó nguy hiểm lắm". Rồi cậu quay lại nói gì đó với người phụ nữ. Chị ta gật gật với cậu rồi gật gật với tôi. Không đoán nổi là chuyện gì. Hỏi thì cậu phiên dịch không nói.
Về đến Bộ Ngoại giao, tôi vào ngay phòng Habibullah thông báo tin Taliban bên kia thung lũng chuẩn bị rút lui.
Vị thứ trưởng cười rất tươi, bảo: "Đấy là cái mẹo của họ đấy. Bao giờ cho mẹ, cho vợ sang bên này xin thuốc men, họ cũng nói y như vậy. Lớ xớ mò sang là ăn đạn liền". Tôi bảo: "Biết thế sao vẫn cho thuốc?".
Habibullah nói: "Từ hồi tướng Massood còn sống, ông chủ trương binh lính đánh nhau, nhưng dân thường đứng ngoài cuộc chiến. Với lại người Afghan cho thuốc người Afghan thì có gì không tốt đâu".
Tôi được nguyên một bài học về đạo đức. Hóa ra dân tộc này văn minh hơn tôi vẫn tưởng rất nhiều.

2 nhận xét: